Czym jest czas

Czym jest czas? Czy w ogĂłle czas istnieje? Czy ma swĂłj poczÂątek i koniec? Czy zawsze przebiega ze staÂłÂą szybkoÂściÂą? I w ktĂłrÂą stronĂŞ? Te pytania, jak rĂłwnieÂż tysiÂące innych, nurtowaÂły filozofĂłw, fizykĂłw i niezliczone szeregi innych myÂślicieli przez caÂłe tysiÂąclecia. W niniejszej pracy postaram siĂŞ pokrĂłtce nakreÂśliĂŚ ewolucjĂŞ pojĂŞcia czasu od filozofii staroÂżytnej po wspĂłÂłczesnÂą fizykĂŞ.

Czas w filozofii greckiej

W poczÂątkowych okresach rozwoju filozofii czas pojawiaÂł siĂŞ w pismach myÂślicieli niezbyt czĂŞsto. WedÂług Arystotelesa czas nie jest dany bezpoÂśredniemu doÂświadczeniu, ale poznaje siĂŞ go jedynie poprzez ruch. Dlatego teÂż czĂŞÂściej rozwaÂżano zagadnienia wÂłaÂśnie ruchu lub zmiennoÂści i przez nie prĂłbowano poÂśrednio wyjaÂśniaĂŚ naturĂŞ czasu.
Anaksymander

Na poczÂątku byÂł Tales. A zaraz potem uczeĂą jego, Anaksymander. WedÂług niego ruch jest nieodÂłÂącznie zwiÂązany z materiÂą. Jest wieczny, tak jak wieczna jest zasada, z ktĂłrej dziĂŞki temu ruchowi powstaje caÂła przyroda. Czas wiĂŞc nie ma tu poczÂątku ani koĂąca.[1]
Heraklit

Heraklit idzie jeszcze dalej - zarĂłwno czas jak i caÂły wszechÂświat nie posiadajÂą wedÂług niego poczÂątku:

WszechÂświata nie stworzyÂł Âżaden bĂłg ani Âżaden czÂłowiek, lecz byÂł on zawsze.[2]

JednoczeÂśnie uwaÂżaÂł, Âże zmiennoÂśĂŚ jest podstawowÂą wÂłasnoÂściÂą przyrody. Wszystko pÂłynie i nie ma nic, co powtarzaÂłoby siĂŞ dwa razy na osi czasu.
Zenon z Elei

RĂłwnoczeÂśnie z Heraklitem powstawaÂła doktryna zdecydowanie przeciwna jego poglÂądom - filozofia eleatĂłw. Oto jej najwybitniejszy przedstawiciel - Zenon z Elei - neguje ruch w przekonaniu, Âże byt jest niezmienny. Eleacki czas jest nieciÂągÂły - skÂłada siĂŞ z oderwanych od siebie chwil, w ktĂłrych nie tylko lecÂąca strzaÂła, ale i caÂły Âświat sÂą nieruchome[3]. I chociaÂż argumenty Zenona wydajÂą siĂŞ banalne dziĂŞki wynalazkowi rachunku caÂłkowego, to staÂły siĂŞ one inspiracjÂą do rozwaÂżaĂą nad ciÂągÂłoÂściÂą niektĂłrych wielkoÂści. I juÂż prĂłby rozwiÂązania paradoksĂłw Zenona przez Arystotelesa bazowaÂły na ciÂągÂłoÂści czasu, czyli moÂżliwoÂści nieskoĂączonej jego podzielnoÂści.
Empedokles

PrĂłbĂŞ pogodzenia przeciwnych stanowisk eleatĂłw i Heraklita zaproponowaÂł Empedokles. W swoich wyjaÂśnieniach przyczyny dokonywania siĂŞ zmian stworzyÂł obraz Âświata, w ktĂłrym cztery ÂżywioÂły (woda, powietrze, ogieĂą i ziemia) sÂą poruszane przez dwie siÂły (miÂłoÂśĂŚ i niezgodĂŞ). Czas u niego jest cykliczny - dzieje Âświata dajÂą siĂŞ przedstawiĂŚ jako cztery nastĂŞpujÂące po sobie fazy:

1. Stan pierwotny - siÂły nie dziaÂłajÂą, ÂżywioÂły pozostajÂą w spoczynku
2. Okres dziaÂłania niezgody
3. Chaos - stan caÂłkowitego wymieszania ÂżywioÂłĂłw
4. Okres dziaÂłania miÂłoÂści

Cykl zamyka siĂŞ, gdyÂż etap czwarty prowadzi do etapu pierwszego.[4]
Demokryt

Ta wczesna faza rozwoju greckiej filozofii przyrody zakoĂączyÂła siĂŞ powstaniem atomizmu. WedÂług Demokryta, prezentujÂącego dojrzaÂłÂą wersjĂŞ tej doktryny, ruch jest jedynie zmianÂą miejsca atomu w prĂłÂżni i nie ma innych, poza ruchem, przemian atomĂłw. Ruch jest tu jednÂą z wÂłasnoÂści atomĂłw - nie trzeba Âżadnego zewnĂŞtrznego czynnika. Jest ponadto wieczny jak i same atomy.[5]
Platon

Potem nastaÂł czas dwĂłch wielkich systemĂłw, czas Platona i Arystotelesa. Dla Platona, przekonanego o celowoÂści caÂłej rzeczywistoÂści, czas rĂłwnieÂż istniaÂł po coÂś[6]. W Timajosie celem czasu jest upodabnianie Âświata do wiecznoÂści. Z kolei bycie miarÂą tego czasu jest celem planet:

BĂłg, ojciec wszechÂświata (...) umyÂśliÂł zrobiĂŚ pewien ruchomy obraz wiecznoÂści i porzÂądkujÂąc wszechÂświat robi rĂłwnoczeÂśnie wiekuisty obraz wiecznoÂści, ktĂłra trwa w jednoÂści, obraz idÂący miarowo, ktĂłry my nazywamy czasem. UrzÂądza dni i noce i miesiÂące i lata, ktĂłrych nie byÂło, zanim powstaÂł wszechÂświat, a teraz zaczĂŞÂły powstawaĂŚ rĂłwnoczeÂśnie z syntezÂą wszechÂświata. (...) Zatem wedÂług myÂśli i zamiaru boÂżego (...) aby powstaÂł czas, powstaÂło sÂłoĂące i ksiĂŞÂżyc i piĂŞĂŚ innych gwiazd, ktĂłre siĂŞ nazywajÂą planetami, na rozgraniczanie i na straÂż liczb czasu.[7]

Czas Platona jest podobny do czasu innych dawnych cywilizacji - jest zamkniĂŞty w kole, a historia Âświata skÂłada siĂŞ z Wiecznych PowrotĂłw. Pozwala to pogodziĂŚ Platonowi upÂływ czasu z jego podobieĂąstwem do niezmiennej wiecznoÂści [8]. Idea liczb czasu i powiÂązania go z ruchem nieba pochodzi od pitagorejczyka Archytasa[9]. Wynalazkiem Platona w dziedzinie rozwaÂżaĂą nad czasem jest takÂże istnienie aczasowe - idee sÂą niezmienne, wiĂŞc nie podlegajÂą dziaÂłaniu czasu.[10]
Arystoteles

O ile filozofia przyrody u Platona stanowiÂła jedynie margines rozwaÂżaĂą, podjĂŞty dopiero pod koniec Âżycia (moÂże pod wpÂływem zainteresowaĂą swoich uczniĂłw), to dla jego najwybitniejszego ucznia stanowiÂła jedno z waÂżniejszych zagadnieĂą. Arystoteles, bo o nim tu mowa, czasowi poÂświĂŞca kilka stron "Fizyki". Definiuje go tam nastĂŞpujÂąco:

... czas jest wÂłaÂśnie iloÂściÂą ruchu ze wzglĂŞdu na „przed” i „po”. (...) Nie jest wiĂŞc czas ruchem, lecz jest iloÂściowÂą stronÂą ruchu.

Ponadto

czas jest tym, co jest liczone, a nie Âśrodkiem do liczenia.[11]

Jak to ujmuje Heller [12] - czas Arystotelesa wywodzi siĂŞ z matematyki, w przeciwieĂąstwie do stanowiska Platona, gdzie matematyka wynika z istnienia czasu. Poznanie czasu wiÂąÂże Arystoteles bezpoÂśrednio z ruchem.

A poniewaÂż wedÂług niego jedynym ruchem naturalnym i jednostajnym jest ruch po kole, to taki wÂłaÂśnie ruch powinien sÂłuÂżyĂŚ do pomiaru czasu. DefiniujÂąc czas w ten sposĂłb Arystoteles stanÂąÂł przed kolejnym problemem: Czy istniaÂłby czas, jeÂśli nie byÂłoby umysÂłu, ktĂłry mĂłgÂłby go policzyĂŚ? UwaÂżaÂł on, Âże nie istniaÂłby, czyli Âże umysÂł jest warunkiem koniecznym istnienia czasu, ale Âże mĂłgÂłby wĂłwczas istnieĂŚ substrat czasu.[13] . Czas nie jest wiĂŞc tu podstawowÂą wÂłasnoÂściÂą materii, jest podporzÂądkowany niejako umysÂłowi.

Arystoteles w swoich rozwaÂżaniach traktuje czas jako continuum . Nie skÂłada siĂŞ on z oddzielnych punktĂłw, jak to widzieli eleaci - Arystoteles na tej podstawie mĂłgÂł wiĂŞc obalaĂŚ podstawowe tezy Zenona z Elei. Analogicznie do rozciÂągÂłoÂści przestrzennej czas jest nieskoĂączenie podzielny, ale w odrĂłÂżnieniu od niej jest potencjalnie nieskoĂączony przez dodawanie. [14]
Podsumowanie

W filozofii greckiej czas pojawiaÂł siĂŞ jeszcze kilkakrotnie, najczĂŞÂściej jednak jako rozwiniĂŞcie lub powtĂłrzenie idei opracowanych przez Demokryta, Platona czy Arystotelesa. MoÂżna by tu jeszcze wspomnieĂŚ Plotyna, ktĂłry kilkaset lat po Platonie zdefiniowaÂł coÂś, co mogÂłoby byĂŚ strzaÂłkÂą czasu (o ile oczywiÂście moÂżna mĂłwiĂŚ o strzaÂłce w przypadku cyklicznej koncepcji czasu) - twierdziÂł bowiem, Âże emanacja nowych bytĂłw odbywa siĂŞ od bytĂłw doskonalszych, do mniej doskonaÂłych (opierajÂąc siĂŞ na przeÂświadczeniu, Âże byt doskonalszy ma wiĂŞkszÂą moc twĂłrczÂą)[15] . W stosunku do teorii ewolucji, czas Plotyna przebiega wiĂŞc w drugÂą stronĂŞ.

SpuÂściznÂą „czasowÂą” StaroÂżytnej Grecji byÂł wiĂŞc nieskoĂączony czas, bez poczÂątku i koĂąca, zwiÂązany z najdoskonalszym ruchem - ruchem po okrĂŞgu. ByÂł to czas cykliczny, zamkniĂŞty, co Heller wyjaÂśnia nawiÂązaniami do rytmĂłw przyrody, Âżycia, intuicyjnie dostĂŞpnymi dla budzÂącej siĂŞ ÂświadomoÂści pierwotnych ludĂłw[16] . Ta koncepcja miaÂła siĂŞ nastĂŞpnie zderzyĂŚ z biblijnym czasem, stanowiÂącym liniĂŞ pĂłÂłprostÂą i pÂłynÂącym od poczÂątku w kierunku koĂąca. Czas mierzony ruchem planet w konfrontacji z czasem mierzonym historiÂą narodu wybranego.[17]

Czas przed i w ÂŚredniowieczu
ÂŚw. Augustyn

Pierwszym myÂślicielem nowego, chrzeÂścijaĂąskiego porzÂądku, ktĂłry szerzej zajÂąÂł siĂŞ pojĂŞciem czasu byÂł Âśw. Augustyn. Jedenasta ksiĂŞga jego WyznaĂą stanowi traktat o czasie, poruszajÂący najbardziej podstawowe zagadnienia zwiÂązane z tym pojĂŞciem. Czas nie jest wieczny - zostaÂł stworzony przez Boga:

JakiÂż to mĂłgÂł istnieĂŚ czas, ktĂłry by nie byÂł stworzony przez Ciebie (...) JesteÂś TwĂłrcÂą wszelkiego czasu (...) Ty poprzedzasz czas.[18]

Po drugie - czas nigdy nie stoi w miejscu:

[obecna] chwila tak szybko z przyszÂłoÂści przelatuje do przeszÂłoÂści, Âże nie sposĂłb jej przypisaĂŚ jakiegokolwiek trwania[19].

Co waÂżne, Augustyn odchodzi od wyjaÂśniania czasu poprzez ruch - ÂźrĂłdÂłem czasu nie jest ruch niebios, ale ludzki umysÂł.[20] WraÂżenie, jakie wywoÂłujÂą w owym umyÂśle mijajÂące rzeczy to wÂłaÂśnie mierzony czas:

To wraÂżenie mierzĂŞ, kiedy mierzĂŞ czas. Albo wiĂŞc to wÂłaÂśnie jest czasem, albo wcale nie mierzĂŞ czasu.[21]

Filozofowie arabscy

Po Augustynie przez wiele wiekĂłw do problematyki czasu niewiele doÂłoÂżono - wystarczajÂącym tematem rozwaÂżaĂą staÂł siĂŞ BĂłg i wiara. Dopiero odkrycie przez ArabĂłw prac Arystotelesa (w X-XII wieku) zapoczÂątkowaÂło na nowo Âżarliwe dyskusje o czasie. Awicenna, a potem Awerroes opracowali bogate komentarze do systemu arystotelejskiego, uzupeÂłniajÂąc go zresztÂą o m.in. liczne pierwiastki neoplatoĂąskie. W XIII wieku rozpoczÂąÂł siĂŞ okres silnego wpÂływu ich filozofii na ÂłaciĂąskÂą EuropĂŞ. Jej zwolennikĂłw nazywano wtedy awerroistami ÂłaciĂąskimi. GÂłosili oni wizjĂŞ czasu bliskÂą greckiej, czasu powiÂązanego z ruchem i nie posiadajÂącego poczÂątku. Ponadto caÂły proces tworzenia (wzorem Platona) wyÂłÂączajÂą oni spod wpÂływu czasu.[22]
Renesans augustynizmu

Filozofia chrzeÂścijaĂąska zdominowana byÂła wĂłwczas przez odrodzony w nowej postaci augustynizm. Jeden z inicjatorĂłw powrotu do Augustyna, Wilhelm z Owerni tak tÂłumaczyÂł koniecznoÂśĂŚ istnienia poczÂątku czasu:

(...) gdyby Âświat byÂł wiecznie w istnieniu, to do obecnej chwili nieskoĂączony czas by przeminÂąÂł. Ale jest rzeczÂą niemoÂżliwÂą, aby nieskoĂączony czas przeminÂąÂł. A zatem Âświat nie mĂłgÂł istnieĂŚ odwiecznie. ZostaÂł wiĂŞc stworzony w czasie, to znaczy moÂżna oznaczyĂŚ pierwszy moment czasu.[23]

GÂłĂłwnÂą rolĂŞ w renesansie augustiaĂąskiej myÂśli odegraÂł Âśw. Bonawentura. DoÂłÂączyÂł on do tez Augustyna czĂŞÂśĂŚ przemyÂśleĂą Arystotelesa, ale jego czas takÂże miaÂł poczÂątek, poniewaÂż Âświat zostaÂł stworzony. Bonawentura zauwaÂża takÂże, Âże akt poznania BoÂżego jest nieskoĂączony i wieczny, stÂąd wniosek, Âże BĂłg nawet zdarzenia przyszÂłe widzi jako teraÂźniejsze.[24]
ÂŚw. Tomasz z Akwinu

OczywiÂście odrodzenie augustianizmu nie wrĂłÂżyÂło dobrze awerroistom, sprzecznym ideologicznie z doktrynÂą koÂścioÂła. I w takich warunkach powstaÂł najwiĂŞkszy chyba system filozoficzny ÂŚredniowiecza - tomizm. ÂŚw. Tomasz z Akwinu koncepcje czasu przejÂąÂł w zasadzie od Arystotelesa. Czas jest miarÂą ruchu wedÂług pojĂŞĂŚ „wczeÂśniej” i „pĂłÂźniej”. Jest bytem niedoskonaÂłym, gdyÂż nie istnieje samoistnie - zaleÂży od ruchu ciaÂł (jest bytem istniejÂącym potencjalnie w rzeczach), ale zaleÂży takÂże od liczÂącego umysÂłu (jest bytem istniejÂącym formalnie w umyÂśle). Czas bez umysÂłu jest pÂłyniĂŞciem niezrĂłÂżnicowanych momentĂłw, bez „przed” i „po”. W czasie pozostaje wiĂŞc wszystko to, co siĂŞ zmienia, co siĂŞ porusza. W tym zakresie Byt Absolutny, utoÂżsamiany z Bogiem, czasowi nie podlega - jako najdoskonalsze z istnieĂą nie podlega zmianom. Czas u Tomasza moÂże byĂŚ nieskoĂączony - i to zarĂłwno w przyszÂłoÂści, jak teÂż w przeszÂłoÂści. Nie kÂłĂłci siĂŞ to wedÂług niego z koncepcjÂą stworzenia Âświata przez Boga - BĂłg, jako Byt pozaczasowy stwarza poza czasem. Nie jest wiĂŞc konieczne nastĂŞpstwo czasowe Boga (jako przyczyny) i aktu stwĂłrczego (jako skutku). WaÂżne jest jedynie, aby przyczyna poprzedzaÂła akt co do natury. Ale czas nieskoĂączony nie jest toÂżsamy z wiecznoÂściÂą - wiecznoÂśĂŚ Tomasz za Boecjuszem rozumie jako najdoskonalsze i w peÂłni niezmienne istnienie.[25]
Podsumowanie

Problematyka czasowa koĂącowego okresu ÂŚredniowiecza byÂła jedynie porzÂądkowaniem tez Arystotelesa i nie wnosiÂła wiele nowego[26]. Jako przykÂład moÂżna podaĂŚ Ockhama, ktĂłry zgodnie z wypracowanÂą przez siebie zasadÂą ekonomii dÂąÂżyÂł do minimalizacji sÂłĂłw, pojĂŞĂŚ i bytĂłw. Czas wedÂług Ockhama jest terminem lub nazwÂą, odrĂłÂżnialnÂą od ruchu jedynie w tym, Âże czas naleÂży do porzÂądku umysÂłowego[27].

W rezultacie wiĂŞc Âśredniowieczna filozofia zastÂąpiÂła kosmocentrycznÂą (w ujĂŞciu Mitrowskiego[28]) teoriĂŞ czasu cyklicznego, charakterystycznego dla filozofii staroÂżytnej, teocentrycznym czasem linearnym.

Czas w filozofii nowoÂżytnej

Kolejne waÂżne ujĂŞcia problematyki czasu przyniĂłsÂł ze sobÂą peÂłen wielkich systemĂłw filozoficznych wiek XVII. SzczegĂłlnie wartoÂściowe i nowatorskie ujĂŞcia tych problemĂłw przedstawili Newton i Leibniz, dwaj wielcy uczeni, pozostajÂący w ciÂągÂłej ze sobÂą polemice. Ich podejÂście do czasu jest rĂłwnieÂż w znacznym stopniu odmienne.
Newton

Po odkryciu przez Galileusza (usiÂłujÂącego wyraziĂŚ wszystko co tylko siĂŞ da w ÂścisÂłym jĂŞzyku matematyki), Âże czas moÂżna modelowaĂŚ przy pomocy nastĂŞpujÂących po sobie liczb [29], juÂż tylko krok dzieliÂł naukĂŞ od koncepcji czasu absolutnego, do ktĂłrej doszedÂł Newton. Rewolucja naukowa, jakiej dokonaÂł Newton, wynikaÂła po czĂŞÂści z jego przekonania, Âże istnieje absolutna przestrzeĂą i absolutny czas. JuÂż jego nauczyciel, Izaak Barrow oddzielaÂł czas od ruchu:

Czas nie pociÂąga za sobÂą ruchu, o ile ma siĂŞ na myÂśli jego absolutnÂą i wewnÂątrznÂą naturĂŞ.[30]

TwierdziÂł on takÂże, Âże czas podÂąÂża rĂłwnomiernie, bez wzglĂŞdu na wszystko inne. Newton jeszcze dalej poszedÂł w usamodzielnianiu pojĂŞcia czasu. Jego koncepcja czasu absolutnego zakÂładaÂła bowiem, Âże:

Absolutny, prawdziwy, matematyczny czas (...) pÂłynie jednostajnie sam przez siĂŞ i ze swej natury, niezaleÂżnie od czegokolwiek zewnĂŞtrznego i inaczej nazywa siĂŞ trwaniem.[31]

Solomon i Higgins tak okreÂślajÂą poglÂądy Newtona:

Czas jest nieskoĂączonym, nie majÂącym poczÂątku ciÂągiem, ktĂłry rozciÂąga siĂŞ pomiĂŞdzy nieskoĂączonÂą przeszÂłoÂściÂą a nieskoĂączonÂą przyszÂłoÂściÂą.[32]

Newton wyrĂłÂżniaÂł takÂże czas wzglĂŞdny (mierzony), jako subiektywnÂą miarĂŞ czasu absolutnego.
Leibniz

Leibniz miaÂł zupeÂłnie inny poglÂąd na czas. Przede wszystkim nie zgadzaÂł siĂŞ on z newtonowskÂą koncepcjÂą czasu absolutnego - czas jest wedÂług niego wzglĂŞdny:

... mam przestrzeĂą za coÂś czysto wzglĂŞdnego, podobnie jak czas , mianowicie za porzÂądek wspĂłÂłistnienia rzeczy, podczas gdy czas stanowi porzÂądek ich nastĂŞpstwa.[33]

Czas sam w sobie nie istnieje:

PrĂłÂżnia nie istnieje, albowiem rozmaite czĂŞÂści prĂłÂżnej przestrzeni byÂłyby zupeÂłnie do siebie podobne, w peÂłni odpowiadaÂłyby sobie i nie daÂłyby siĂŞ same przez siĂŞ rozrĂłÂżniĂŚ, a nadto rĂłÂżniÂłyby siĂŞ jedynie liczbÂą, co jest absurdem. W ten sam sposĂłb dowodzĂŞ rĂłwnieÂż, Âże czas nie jest rzeczÂą.[34]

Monady sÂą jedynymi realnymi bytami, wiĂŞc czas, podobnie zresztÂą jak przestrzeĂą, nie istnieje jako byt realny i naleÂży do sfery zjawisk[35] . Leibniz zgadzaÂł siĂŞ z Newtonem co do tego, Âże czas jest kontinuum jednorodnym i prostym, jak linia prosta , ale uwaÂżaÂł, Âże dla czÂłowieka konieczne jest subiektywne wyobraÂżenie czasu, a dla Boga nie ma w ogĂłle koniecznoÂści istnienia czasu[36] . To czy czas istnieje, zaleÂży wiĂŞc od punktu widzenia.

SpĂłr obu myÂślicieli w sposĂłb najwyraÂźniejszy znalazÂł odzwierciedlenie w korespondencji miĂŞdzy Leibnizem a Samuelem Clarke, „autoryzowanym” (jak moglibyÂśmy to dzisiaj nazwaĂŚ) wyrazicielem poglÂądĂłw Newtona. Leibniz broniÂł stanowiska, w myÂśl ktĂłrego czas jest jedynie ukÂładem relacji porzÂądkujÂących procesy i zdarzenia[37] , zaÂś Clarke oponowaÂł:

Czas nie jest jedynie porzÂądkiem rzeczy po sobie nastĂŞpujÂących, poniewaÂż iloÂśĂŚ czasu moÂże byĂŚ wiĂŞksza lub mniejsza, a mimo to porzÂądek pozostaje niezmieniony.[38]

W sporze tym Newton miaÂł dosyĂŚ silny argument - on na podstawie swojej definicji zbudowaÂł wielki system fizyczny, Leibniz natomiast pozostawaÂł gÂłĂłwnie w sferze sÂłĂłw.
Berkeley

SpĂłr ten nie byÂł oczywiÂście jedynym przejawem opozycji do poglÂądĂłw Newtona. Po racjonalizmie filozoficznym Leibniza, jego koncepcje zostaÂły podwaÂżone przez empiryzm George'a Berkeley'a. WedÂług niego bez umysÂłu idea czasu staje sie iluzjÂą. W berkeleyowskim Âświecie, pozbawionym pojĂŞĂŚ abstrakcyjnych nie mogÂło byĂŚ miejsca na absolutny czas. Czas newtonowski nie istnieje, bo nie moÂżna go doÂświadczyĂŚ zmysÂłowo. A istnieje tylko to, czego doÂświadczamy.
Kant

Kolejnym bardzo waÂżnym etapem w historii filozofii czasu byÂła niemiecka filozofia krytyczna, ktĂłrej twĂłrcÂą i gÂłĂłwnym przedstawicielem byÂł Immanuel Kant. W Krytyce czystego rozumu poÂświĂŞca on problematyce czasu II PodrozdziaÂł Estetyki Transcendentnej zatytuÂłowany po prostu O czasie . Przedstawia tam dwa podejÂścia do pojĂŞcia czasu: metafizyczne i transcendentalne.

Jednym z podstawowych zadaĂą, jakie stawiaÂł sobie Kant, byÂło szukanie czynnikĂłw apriorycznych wiedzy - takich, ktĂłre nie sÂą dane empirycznie, ale sÂą konieczne dla wszelkich doÂświadczeĂą. Czas wedÂług Kanta, to obok przestrzeni jedno z pojĂŞĂŚ a priori:

Czas nie jest pojĂŞciem empirycznym, wyprowadzonym abstrakcyjnie z jakiegokolwiek doÂświadczenia. (...) Czas jest koniecznym wyobraÂżeniem, ktĂłre leÂży u podÂłoÂża wszelkich danych naocznych. Nie moÂżna ze zjawisk w ogĂłle usunÂąĂŚ samego czasu, choĂŚ caÂłkiem dobrze moÂżna z czasu usunÂąĂŚ zjawiska. Czas jest wiĂŞc dany a priori.[39]

Drugie podejÂście - transcendentalne doprowadziÂło Kanta do sÂłĂłw:

... pojĂŞcie zmiany, a z nim i pojĂŞcie ruchu (jako zmiany miejsca), jest moÂżliwe tylko przez i w wyobraÂżeniu czasu.[40]

Problem czasu pojawia siĂŞ u Kanta przy okazji rozwaÂżaĂą nad naturÂą poznania matematycznego. Uznaje on czas za kategoriĂŞ, dziĂŞki ktĂłrej „czysta arytmetyka” jest poznaniem syntetycznym a priori.

JeÂśli chodzi o stosunek do koncepcji czasu Newtona, z jednej strony Kant popiera ideĂŞ absolutnego czasu[41]:

... czas jest warunkiem a priori wszelkich zjawisk w ogĂłle[42]

Z drugiej jednak strony uznaje czas (i przestrzeĂą) za formy poznawcze[43] , co oczywiÂście kÂłĂłci siĂŞ z ideÂą czasu niezaleÂżnego od jakichkolwiek czynnikĂłw zewnĂŞtrznych.
Podsumowanie

Trzy wielkie koncepcje czasu: Leibniza, Newtona i Kanta sÂą w wielu swoich czĂŞÂściach sprzeczne ze sobÂą. MiaÂły one jednak wszystkie znaczny wpÂływ na ksztaÂłtowanie siĂŞ pojĂŞcia czasu w XX wieku. Wydaje siĂŞ, Âże najwiĂŞkszy wpÂływ wywarÂł Newton - on jedynie zbudowaÂł na swoich koncepcjach teoriĂŞ fizycznÂą. Ale np. Einstein przyznawaÂł, Âże dla niego najbardziej inspirujÂące byÂły przemyÂślenia Kanta.
Czas w XX wieku

Po przedstawieniu ujĂŞcia czasu przez trzech wielkich przedstawicieli filozofii nowoÂżytnej, przejdĂŞ od razu do fizyki wieku XX. Nie znaczy to, Âże w filozofii XIX w. nie powiedziano o czasie nic wiĂŞcej ponad to, do czego doszedÂł Kant, Newton i Leibniz.
SzczegĂłlna teoria wzglĂŞdnoÂści

Koniec wieku XIX stanowiÂł trudny okres dla fizyki newtonowskiej. Kolejne prĂłby udowodnienia istnienia eteru nie przynosiÂły efektu. UmysÂły uczonych nurtowaÂła zmiennoÂśĂŚ rĂłwnaĂą Maxwella przy przechodzeniu ze spoczynku do ruchu. MnoÂżyÂły siĂŞ paradoksy, nie dajÂące siĂŞ wyjaÂśniĂŚ za pomocÂą newtonowskiej mechaniki. Na takim wÂłaÂśnie tle powstaÂła SzczegĂłlna Teoria WzglĂŞdnoÂści, ogÂłoszona w 1905 r. przez Einsteina (i w nieco mniej „fizycznej” postaci przez PoincarĂŠ'a). ZmieniaÂła ona znacznie sposĂłb patrzenia na czas. Przede wszystkim czas zaczÂąÂł byc traktowany nie jako samodzielne pojĂŞcie, ale jako kolejna (czwarta) wspĂłÂłrzĂŞdna punktu lub ciaÂła:

Teoria wzglĂŞdnoÂści zmusza nas do zasadniczej zmiany koncepcji czasu i przestrzeni. Musimy przyjÂąĂŚ, iÂż czas nie jest zupeÂłnie oddzielny i niezaleÂżny od przestrzeni, lecz jest z niÂą poÂłÂączony w jednÂą caÂłoÂśĂŚ, zwanÂą czasoprzestrzeniÂą.[44]

Czas mierzony zaleÂży od prĂŞdkoÂści, z jakÂą porusza siĂŞ osoba mierzÂąca (lub zegar). Jak pisze Einstein:

SzczegĂłlna teoria wzglĂŞdnoÂści pozwoliÂła zrozumieĂŚ fizyczny sens przestrzeni i czasu. (...) Teoria ta wyeliminowaÂła z fizyki pojĂŞcie absolutnej rĂłwnoczesnoÂści...[45]

Czas i przestrzeĂą w dalszym ciÂągu pozostajÂą niezmienne w stosunku do poruszajÂących siĂŞ ciaÂł i dziaÂłajÂących siÂł - i w tym sensie teoria Einsteina nie obaliÂła newtonowskiego absolutyzmu. Ale czas wedÂług szczegĂłlnej teorii wzglĂŞdnoÂści nie jest niezaleÂżny od obserwatora. Ponadto jest nieliniowy - przebiega wedÂług wzoru:
Zwolnienie czasu, gdzie:

* T - czas
* T 0 - czas mierzony zegarem x
* V - prĂŞdkoÂśĂŚ ruchu zegara x (obserwatora)
* C - prĂŞdkoÂśĂŚ ÂświatÂła

Jak widaĂŚ, przy prĂŞdkoÂściach bliskich prĂŞdkoÂści ÂświatÂła, wyraÂźnie wystĂŞpuje zwolnienie czasu. Czas zostaÂł przez to powiÂązany z prĂŞdkoÂściÂą (ruchem) ciaÂła. Z wzoru wynika rĂłwnieÂż, Âże dla fal elektromagnetycznych, poruszajÂących siĂŞ z prĂŞdkoÂściÂą ÂświatÂła czas nie istnieje.
OgĂłlna teoria wzglĂŞdnoÂści

SzczegĂłlna teoria wzglĂŞdnoÂści miaÂła dosyc duÂże ograniczenia. Nie mĂłwiÂła nic o ciaÂłach poruszajÂących siĂŞ ruchem przyspieszonym. Nie uwzglĂŞdniaÂła takÂże grawitacji. Dlatego w ciÂągu 10 lat po jej ogÂłoszeniu, Einstein opracowaÂł OgĂłlnÂą TeoriĂŞ WzglĂŞdnoÂści, bĂŞdÂącej teoriÂą pola grawitacyjnego. W kwestii definicji pojĂŞcia czasu, oczywiÂście rozumianego jako jeden z wymiarĂłw czasoprzestrzeni, teoria ta wprowadziÂła wiĂŞcej nawet zmian niÂż teoria szczegĂłlna. Podstawowym odkryciem nowej teorii byÂła zmiennoÂśĂŚ krzywizny czasoprzestrzeni - poruszajÂące siĂŞ ciaÂła i dziaÂłajÂące siÂły oddziaÂłujÂą na zakrzywienie czasoprzestrzeni, a krzywizna oddziaÂłuje na ciaÂła i siÂły. Czas wiĂŞc, jako jeden z wymiarĂłw czasoprzestrzeni jest wielkoÂściÂą dynamicznÂą, jednoczeÂśnie zaleÂżnÂą od siÂł i ciaÂł oraz wpÂływajÂącÂą na nie[46]. Nieliniowy przepÂływ czasu nie daje siĂŞ juÂż wyjaÂśniĂŚ prostym rĂłwnaniem dylatacji. PrzecieÂż czas zwalnia swĂłj bieg w pobliÂżu ciaÂł o duÂżej masie, takich jak planety i gwiazdy!
Problem strzaÂłki czasu

We wspĂłÂłczesnej filozofii czasu jednym z podstawowych zagadnieĂą jest problem „strzaÂłki czasu” - kierunku, w jakim przebiega czas. Problem ten bierze siĂŞ stÂąd, Âże w znacznej wiĂŞkszoÂści wzorĂłw fizycznych pod zmiennÂą czasowÂą moÂżna podstawiĂŚ zarĂłwno liczby ujemne, jak i dodatnie. Z wzorĂłw tych nie wynika wiĂŞc, w ktĂłrÂą stronĂŞ biegnie czas. SkÂąd wiĂŞc wiadomo, z ktĂłrej strony osi wspĂłÂłrzĂŞdnej t znajduje siĂŞ przyszÂłoÂśĂŚ?

* PierwszÂą strzaÂłkĂŞ czasu stanowi II zasada termodynamiki, w myÂśl ktĂłrej kaÂżdy proces fizyczny czy chemiczny prowadzi do wzrostu entropii ukÂładu zamkniĂŞtego. Entropia jest tu rozumiana poÂśrednio jako miara rozproszenia energii. NiektĂłrzy wyrĂłÂżniajÂą takÂże strzaÂłkĂŞ radiacyjnÂą (kierunek promieniowania elektromagnetycznego), traktowanÂą jednak jako nastĂŞpstwo strzaÂłki temrodynamicznej [47].
* StrzaÂłka kosmologiczna oparta jest na teorii rozszerzania siĂŞ wszechÂświata - stany o wiĂŞkszej gĂŞstoÂści odpowiadajÂą wczeÂśniejszym chwilom
* StrzaÂłka psychologiczna [48] lub inaczej informacyjna [49] opiera siĂŞ na zjawisku pamiĂŞci - zachowujemy Âślady jedynie przeszÂłoÂści, nie ma zaÂś w pamiĂŞci ÂśladĂłw po przyszÂłych wydarzeniach.
* NiektĂłrzy filozofowie wyrĂłÂżniajÂą takÂże strzaÂłkĂŞ kauzalnÂą, w myÂśl ktĂłrej skutek nastĂŞpuje zawsze po przyczynie[50].

Jak wykazuje Hawking, pierwsze trzy strzaÂłki wskazujÂą ten sam kierunek upÂływu czasu. I tak np. strzaÂłka psychologiczna jest pochodnÂą strzaÂłki termodynamicznej:

Subiektywne poczucie upÂływu czasu (czyli kierunek psychologicznej strzaÂłki czasu) jest wyznaczone w naszym mĂłzgu przez strzaÂłkĂŞ termodynamicznÂą.[51]

Podsumowanie

Od okoÂło 100 lat mamy do czynienia z ciÂągÂłym modyfikowaniem koncepcji czasu. OczywiÂście nie ma jednej obowiÂązujÂącej teorii czasu. W fizycznej teorii wzglĂŞdnoÂści, zajmujÂącej siĂŞ gÂłĂłwnie ogromnymi rzĂŞdami wiekoÂści, czas jest traktowany jako jedna ze wspĂłÂłrzĂŞdnych czasoprzestrzeni, zaleÂżna od bardzo wielu czynnikĂłw. W fizyce kwantowej wykorzystuje siĂŞ pojĂŞcie czasu urojonego, ktĂłry jako urojona wspĂłÂłrzĂŞdna czasowa tworzy tzw. czasoprzestrzenie euklidesowe. W czasie urojonym nie ma rĂłÂżnicy miĂŞdzy dwoma kierunkami jego przebiegu[52]. WÂśrĂłd problemĂłw czasoprzestrzeni na czoÂłowe miejsce wysuwajÂą siĂŞ zagadnienia osobliwoÂści, w ktĂłrych mamy nieskoĂączenie wysokÂą gĂŞstoÂśĂŚ i nieskoĂączonÂą krzywiznĂŞ czasoprzestrzeni, a przez to koniec czasu dla ciaÂła znajdujÂącego siĂŞ w takiej osobliwoÂści[53]. WedÂług Hawkinga i Penrose'a czas powstaÂł z takiej osobliwoÂści. CaÂły czas trwajÂą takÂże inne dyskusje o charakterze kosmologicznym czasu. WedÂług Hellera rozwaÂżane sÂą w nich dwie koncepcje czasu i przestrzeni: Leibnizowska (ograniczenia czasowe i przestrzenne sÂą zakodowane w strukturze materii) oraz Newtonowska (ograniczenia czasu sÂą aprioryczne w stosunku do materii)[54]. CaÂły czas trwajÂą takÂże dyskusja nad obiektywnoÂściÂą czasu w skali lokalnej i globalnej.

Filozofowie nie pozostajÂą bezczynni w obliczu dysput fizykĂłw i kosmologĂłw. CiÂągle powstajÂą nowe koncepcje czasu, z ktĂłrych czĂŞÂśĂŚ bierze pod uwagĂŞ dokonania wspĂłÂłczesnych nauk ÂścisÂłych, niektĂłre zaÂś zupeÂłnie je ignorujÂą. Do ciekawszych naleÂży koncepcja czasu Frasera. Fraser stara siĂŞ skonstruowaĂŚ spĂłjnÂą teoriĂŞ czasu, majÂącÂą zastosowanie we wszelkich naukach, od fizyki, przez nauki spoÂłeczne po psychologiĂŞ. Dzieli Âświat na sfery, ze wzglĂŞdu na ich stosunek do czasu[55]:

* Âświat nootemporalny - Âświadome doÂświadczenie upÂływania czasu, o dobrze okreÂślonej przeszÂłoÂści, teraÂźniejszoÂści i przyszÂłoÂści;
* Âświat biotemporalny - charakterystyczny dla wyÂżej rozwiniĂŞtych zwierzÂąt, dzieci i ludzkiej podÂświadomoÂści, w ktĂłrym odbieramy gÂłĂłwnie teraÂźniejszoÂśĂŚ, a przeszÂłoÂśĂŚ i przyszÂłoÂśĂŚ sÂą jedynie mglistymi jej brzegami;
* Âświat eotemporalny, w ktĂłrym nie ma przeszÂłoÂści i przyszÂłoÂści, ale zdarzenia nie zlewajÂą siĂŞ ze sobÂą oraz istnieje kierunkowe okreÂślenie czasu - to wszechÂświat ciĂŞÂżkich, nieoÂżywionych ciaÂł, takich jak gwiazdy;
* Âświat atemporalny - czas nie istnieje; warunki atemporalne panujÂą zarĂłwno w Âświecie „czystego ÂświatÂła”, jak i wtedy, gdy dwa bodÂźce zadziaÂłajÂą na czÂłowieka w jednym miejscu w zbyt maÂłej odlegÂłoÂści czasowej

W taki oto sposĂłb od filozofii przez fizykĂŞ przeszliÂśmy znĂłw do filozofii, by dojÂśĂŚ do wniosku, Âże mimo, iÂż o czasie dyskutuje siĂŞ juÂż ponad 2000 lat, to ciÂągle jeszcze jest to temat Âżywy, w ktĂłrym nowe koncepcje nawzajem siĂŞ przeÂścigajÂą i zastĂŞpujÂą. Ewolucja pojĂŞcia czasu przebiega analogicznie do ewolucji nauki w ogĂłle - od dosyĂŚ powolnego tempa w staroÂżytnoÂści i wiekach Âśrednich do zawrotnych zmian w czasach nam wspĂłÂłczesnych.
http://klub.chip.pl/time/czas.html